Bài viết được tham vấn chuyên môn bởi Lương Y Nguyễn Tùng Lâm | Lĩnh vực khám chữa: Thận Nơi công tác Phòng Chẩn Trị YHCT Đỗ Minh Đường – Hồ Chí Minh

Suy thượng thận thứ phát xảy ra khi tuyến yên suy yếu, giảm sản xuất hormone kích thích vỏ thượng thận (ACTH). Điều này khiến hormone steroid không được sản xuất đầy đủ, gây ra những rối loạn về huyết áp và chất điện giải.

Suy thượng thận thứ phát là gì?

Suy thượng thận thứ phát là một phân loại thường gặp của bệnh suy tuyến thượng thận. Trong đó, tuyến thượng thận không sản xuất đủ lượng hormone steroid cần thiết do tuyến yên suy yếu, không do tổn thương tuyến thượng thận.

Tuyến thượng thận nằm trên mỗi quả thận, có 2 phần gồm tủy và vỏ thượng thận. Trong đó phần tủy tiết hormone catechamin; phần vỏ tiết nội tiết tố nam androgen, mineralocorticoid (chủ yếu là aldosterone) và glucocorticoid (chủ yếu là cortisol).

Những hormone này ảnh hưởng đến hầu hết các mô và cơ quan của cơ thể, đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì quá trình trao đổi chất, điều chỉnh huyết áp và chất điện giải.

Tuy nhiên tuyến yên bị suy yếu khiến hormone ACTH không được sản xuất đầy đủ, giảm kích thích tuyến thượng thận. Từ đó gây suy thượng thận thứ phát.

Nguyên nhân gây suy thượng thận thứ phát

Bệnh suy thượng thận được phân thành 3 loại chính, bao gồm:

Suy thượng thận nguyên phát
Suy tượng thận thứ phát
Suy thượng thận cấp ba (bậc 3)

Trong đó suy thượng thận nguyên phát xảy ra do tuyến thượng thận bị tổn thương và suy giảm chức năng. Suy thượng thận cấp ba xảy ra do suy giảm vùng dưới đồi. Suy tượng thận thứ phát do sự suy yếu của tuyến yên.

Tuyến yên suy yếu gây thiếu sản xuất hormone kích thích vỏ thượng thận (ACTH). Điều này làm giảm kích thích tuyến thượng thận và không sản xuất đủ lượng hormone steroid cần thiết.

Trong đó glucocorticoid (cortisol) bị ảnh hưởng nhiều nhất. Quá trình sản xuất mineralocorticoid ít bị ảnh hưởng do những tuyến thượng thận không bị tổn thương hoặc bị ảnh hưởng trực tiếp.

Dưới đây là một số nguyên nhân chính khiến tuyến yên suy yếu và gây suy thượng thận thứ phát:

U sọ hầu hoặc u tuyến yên — U tuyến yên là nguyên nhân phổ biến gây tổn thương tuyến yên và suy thượng thận cấp hai

Khối u: U sọ hầu hoặc u tuyến yên làm tổn thương tuyến yên và ngăn cải quá trình sản xuất hormone ACTH.
Phẫu thuật hoặc xạ trị: Những mô sản xuất ACTH có thể bị phá hủy khi tiến hành xạ trị hoặc phẫu thuật tuyến yên.
Corticosteroid ngoại sinh: Bệnh thường gặp ở những bệnh nhân sử dụng Corticosteroid ngoại sinh. Khi được sử dụng, thuốc làm ức chế kích thích vùng dưới đồi, giảm hoạt động tiết CRH và ACTH của tuyến yên.
Hội chứng Sheehan: Bệnh lý này còn được gọi là hoại tử tuyến yên sau sinh. Bệnh xảy ra do quá trình sinh nở làm mất nhiều máu và sốc dẫn đến tổn thương tuyến yên (suy tuyến yên).
Apoplexy tuyến yên: Suy thượng thận có thể xảy ra do Apoplexy tuyến yên. Bệnh thể hiện cho tình trạng suy giảm nguồn cung cấp máu của tuyến yên. Apoplexy tuyến yên thường gặp ở những người có khối u tuyến yên.

Triệu chứng của suy thượng thận thứ phát

Những dấu hiệu và triệu chứng của suy thượng thận thứ phát gồm:

Mất phương hướng
Hạ đường huyết
Suy nhược
Tăng sắc tố da
Mất nước
Sụt cân
Mệt mỏi
Chóng mặt
Yếu cơ
Buồn nôn và nôn ói
Hạ huyết áp thế đứng (huyết áp tụt sâu hơn khi đứng)
Trụy tim mạch

Suy nhược, mất phương hướng, mệt mỏi là những triệu chứng của suy thượng thận thứ phát

Biến chứng và tiên lượng

Nhìn chung suy thượng thận thứ phát có tiên lượng tốt. Bệnh gây ra những triệu chứng nghiêm trọng và ảnh hưởng đến những hoạt động trong cơ thể. Tuy nhiên các triệu chứng được kiểm soát và tuyến thượng thận hoạt động bình thường khi nguyên nhân được khắc phục.

Khi không được điều trị, suy tuyến thượng thận có thể gây nhiều biến chứng, bao gồm:

Hạ huyết áp
Hạ huyết áp thế đứng
Hạ đường huyết
Tăng sắc tố da
Rối loạn tâm thần kinh
Suy giảm chức năng sinh dục
Rối loạn tâm thần kinh
Mệt mỏi mãn tính
Rối loạn tiêu hóa

So với suy thượng thận nguyên phát, thể thứ phát thường ít nghiêm trọng hơn và có nguy cơ tử vong thấp hơn.

Chẩn đoán suy thượng thận thứ phát

Bệnh suy thượng thận thứ phát được chẩn đoán bằng cách kiểm tra bệnh sử, các biểu hiện và triệu cứng lâm sàng, xét nghiệm cận lâm sàng. Trong đó các xét nghiệm có thể giúp phát hiện và đánh giá chính xác tình trạng. Cụ thể:

Đo mức cortisol: Bệnh nhân được đo mức cortisol cơ bản trong máu hoặc nước bọt vào buổi sáng. Nồng độ cortisol thường cao nhất vào buổi sáng. Do đó cortisol ở mức thấp có thể phản ánh bệnh.
Xét nghiệm kích thích ACTH: Đây là một trong những xét nghiệm chính trong chẩn đoán suy thượng thận cấp hai. Xét nghiệm này cho phép phân biệt tình trạng nguyên phát và thứ phát. Khi thực hiện, bệnh nhân được đo mức cortisol vào thời điểm trước và sau khi tiêm ACTH. Nồng độ cortisol tăng sau tiêm phát hiện suy thượng thận cấp hai hoặc ba.
Xét nghiệm giải phóng hormone corticotropin: Được dùng để phân biệt suy thượng thận cấp hai và cấp ba.
Chụp CT hoặc MRI: Chụp cắt lớp vi tính (CT) hoặc chụp cộng hưởng từ (MRI) có thể được thực hiện để phát hiện những bất thường của thận và tuyến thượng thận. Đồng thời chẩn đoán phân biệt, xác định nguyên nhân do mạch máu hoặc nhiều vấn đề khác.
Một số xét nghiệm khác: Kiểm tra nồng độ ACTH, renin và aldosterone, xác định sự mất cân bằng điện giải.

Điều trị suy thượng thận thứ phát như thế nào?

Trong điều trị suy thượng thận thứ phát, các hormone bị thiếu hụt cần phải được thay thế. Đồng thời kiểm soát tốt các nguyên nhân gây bệnh. Trong đó bệnh nhân được yêu cầu bổ sung glucocorticoid. Một số khác được yêu cầu bổ sung mineralocorticoid hoặc/ và androgen nhưng không phổ biến.

Những loại thuốc được chỉ định trong điều trị suy thượng thận thứ phát:

+ Thiếu hụt glucocorticoid (cortisol thấp)

Chủ yếu được sử dụng thuốc Hydrocortisone (Cortef) với liều 15 – 25mg/ ngày. Đây là một loại thuốc kháng viêm, thuộc nhóm Glucocorticoid. Thuốc có tác dụng thay thế cortisol khi ACTH và cortisol không được tạo ra đầy đủ.

Ngoài ra Hydrocortisone còn có tác dụng chống dị ứng, ức chế miễn dịch và chữa viêm trong điều trị bệnh tự miễn. Vì vậy thuốc có thể giảm bớt các triệu chứng và ngăn biến chứng của bệnh.

Một số lựa chọn khác:

Hydrocortisone + Fludrocortison cho trường hợp nặng
Methylprednisolone (Medrol)
Prednisone (Rayos)
Dexamethasone (Decadron)

+ Thiếu hụt mineralocorticoid (aldosterone thấp)

Chủ yếu sử dụng Fludrocortisone (Florinef). Đây là một loại corticosteroid, có tác dụng thay thế hàm lượng aldosterone thiếu hụt trong cơ thể, điều trị suy thượng thận, hạ huyết áp tư thế đứng và tăng sản thượng thận bẩm sinh (hội chứng adrenogenital).

Trong điều trị suy thượng thận nguyên phát và thứ phát, Fludrocortisone thường được dùng đường uống, ở dạng acetate và kết hợp với Hydrocortison.

+ Thiếu hormone giới tính (androgen thấp)

Hiếm khi suy thượng thận thứ phát làm ảnh hưởng đến quá trình sản sinh hormone giới tính. Những người có androgen thấp sẽ được sử dụng androgen đường uống, cụ thể như Dehydroepiandrosterone (DHEA). Đây là một tiền chất hormone steroid nội sinh.

Khi uống, DHEA có thể thay thể hàm lượng androgen thiếu hụt. Từ đó duy trì sinh lý và những hoạt động bình thường của cơ thể.

XEM THÊM: Các Loại Thuốc Điều Trị Suy Tuyến Thượng Thận Tốt Nhất

Phòng ngừa suy thượng thận thứ phát

Những biện pháp dưới đây có thể giảm nguy cơ suy thượng thận thứ phát:

Khám sức khỏe định kỳ và điều trị những bệnh lý làm suy yếu tuyến yên để phòng ngừa

Phát hiện và điều trị những bệnh lý làm tổn thương và suy yếu tuyến yên.
Chăm sóc tốt cho những bệnh nhân bị ung thư hoặc mới trải qua cuộc phẫu thuật lớn.
Phụ nữ mang thai nên bổ sung chất sắt và những chất kích thích tạo hồng cầu. Điều này giúp giảm nguy cơ suy thận thứ phát do hội chứng Sheehan.
Thận trọng khi sử dụng corticosteroid ngoại sinh. Thuốc chỉ được dùng khi có chỉ định của bác sĩ, đồng thời tuân thủ liều lượng và cách dùng.
Tránh thừa cân béo phì. Cân nặng cần được duy trì ở mức an toàn.
Không lạm dụng rượu bia.
Loại bỏ thói quen hút thuốc lá.
Thực hiện chế độ ăn đầy đủ dinh dưỡng từ các nhóm thực phẩm lành mạnh như ngũ cốc, trái cây và rau xanh. Đặc biệt nên tăng cường bổ sung chất chống oxy hóa, axit béo omega-3 và các vitamin như A, B, C, E…
Uống đủ nước mỗi ngày.
Dành thời gian nghỉ ngơi hợp lý, tránh căng thẳng quá mức và làm việc nặng nhọc.
Duy trì thói quen luyện tập thể dục thể thao, mỗi ngày 30 – 60 phút. Nên chơi những bộ môn và thực hiện bài tập phù hợp với sức khỏe và thể trạng.
Khám sức khỏe định kỳ nhằm sớm phát hiện những bất thường và xử lý.